LECTORAAT CHANGE MANAGEMENT – De Haagse Hogeschool

In zes essays onderzoek ik het begrip Onzekerheidsvaardigheid. In de onderzoekslijn Reshaping Business Education (RBE) van De Haagse Hogeschool richt ik me op de vraag hoe het business onderwijs een plek kan geven aan ‘omgaan met onzekerheid’. Als kunstenaar weet ik dat onzekerheid ook een creatieve kracht is, die ingezet kan worden in een business context. Onzekerheid als bron van innovatie. In Jacco van Uden als lector Change Management heb ik een medestander gevonden voor dit onderwerp. Lees hier de inleiding Onzekerheidsvaardigheid in business onderwijs.

De afgelopen periode heeft mijn onderzoek naar onzekerheid haar vleugels uitgeslagen tot buiten de muren van De Haagse Hogeschool. In onderstaande tekst neem ik je mee in mijn ontmoetingen met leidinggevenden en onderzoekers tijdens Het Onzekere Zaken festival in Tilburg, in een workshop voor leidinggevenden op De Haagse Hogeschool, bij een workshop met docent-onderzoekers tijdens het New Bee Fest (NEW Business & Economics Education) in Rotterdam, en als onderdeel van het congres The Art of Management and Organization in Liverpool.

Wat is ‘met elkaar leren’?
In al deze verschillende contexten lijkt steeds de vraag terug te komen: wat is een waardevol leerproces? En hoe kan onzekerheid daar een rol in hebben? Ik moet denken aan het ongemak dat sprak uit een reactie van een deelnemer van mijn teaser workshop op het New Bee Fest (NEW Business & Economics Education) in Rotterdam. Een onderzoeker en docent economie raakte van zijn stuk toen ook het lijf aan de slag moest: ‘Waarom doen we dit, waarom moeten we bewegen en oefeningen doen? Ik zou toch innovatieve ideeën leren?[1]

Ik realiseer me hierdoor dat ik een heel specifieke opvatting heb over wat ‘met elkaar leren’ zou moeten behelzen, die blijkbaar niet rijmt met wat deze docent economie hieronder verstaat. Op de Toneelschool is ‘collectief leren’ en daarbij het lijf inzetten mij met de paplepel ingegoten. Sinds de jaren zestig maakte het hiërarchische schouwburgtoneel plaats voor het vlakkevloertheater. Daar is er niet één regisseur die de dienst uitmaakt maar er wordt gewerkt vanuit een non-hiërarchische collectief waarin de spelers met elkaar ontdekken waar het stuk over zal gaan.[2] Als je de parallel trekt naar het leerproces betekent dat dus dat je ‘al doende’ ontdekt wat je leert, en dat het er in de begeleiding van het proces vooral om gaat om de voorwaarden te maken waarin dat kan gebeuren.

In het business onderwijs heb ik gezien dat docenten van tevoren weten wat ze gaan onderwijzen en dat studenten van tevoren leerdoelen moeten formuleren om vast te stellen wat ze gaan leren. (zie ook essay 4 Onzekerheidsvaardigheid: Schijnzekerheid ontmaskerd). Dat is een heel andere verhouding tot elkaar als groep, een andere manier van kijken naar leiding geven en een andere kijk op leren waarin zekerheid over wat je zult leren als belangrijk wordt ervaren. Het collectieve leren en het lijfelijke aspect van leren horen daar niet vanzelfsprekend in thuis.

Onzekere tijden
Toch zie ik juist nu interesse in het onderwerp onzekerheid. Tijdens het Onzekere Zaken festival, een viering van het onbekende,[3] ben ik deel van het Onzekere Zaken panel en geef een performance. Het valt me op hoe goed bezocht dit festival is, de zaal zit tjokvol en in de workshop die ik volg is de sfeer geanimeerd, geëngageerd, hoopvol en soms zwaarmoedig. ‘Wat is op dit moment die aantrekkingskracht op het onderwerp onzekerheid?’ vraag ik mij af.

Fotoregistratie van panelgesprek en performance met Lucas de Man, Tessa Cramer en anderen, tijdens het Onzekere Zaken festival. Door BrabantKennis en Fontys Academy for the Creative Economy, 17 mei 2022

Iedereen die de afgelopen jaren niet onder een steen heeft geleefd, heeft grote onzekerheid in zijn leven voorbij zien komen en mogelijk ook aan den lijve ervaren. De coronacrisis, steeds meer informatie over de klimaatcrisis, de oorlog in Oekraïne. We hebben misschien het verlangen dat er mensen opstaan die met antwoorden komen, maar ergens is ook zo voelbaar dat deze vraagstukken zo groot zijn dat een oude manier van denken niet meer werkt. In gesprek hierover met lector Nieuwe Economie Godelieve Spaas verwoordt zij het mooi: ‘Ik ben als de dood dat er iemand opstaat, en die mensen staan al op, die zegt luister naar mij; ik weet hoe de economie in elkaar moet zitten, of ik weet hoe we de democratie anders moeten regelen en dit is het beste antwoord. Dan denk ik […] kan het nou eens even niet. Ik vind dat er een principieel belang is om het niet zeker te weten. Om niet te zeggen: dit is de oplossing, omdat dat alles vastzet, terwijl we ruimte nodig hebben. Terwijl we variatie nodig hebben. Diversiteit.’[4]

Misschien vraagt deze tijd wel om ons verlangen te onderdrukken om zekerheid en ‘dat ene juiste antwoord’ van één autoriteit te krijgen, of om zelf die autoriteit te moeten zijn. Misschien hebben we ruimte nodig om met elkaar te leren van wat kan gebeuren als je instapt in ‘het collectieve leerproces’. 

Durven we het aan?
De uitgebreide workshop ‘Onzekerheid voor beginners’ ontwikkelden Jacco en ik voor leidinggevenden van binnen en buiten De Haagse Hogeschool als een mogelijkheid om hun professionele vraagstukken waar onzekerheid een rol in heeft aan den lijve, met de groep te onderzoeken. Ik heb in mijn theaterleven veel gewerkt op de non-hiërarchische, onderzoekende manier waarin het gebruik van je eigen lichaam als manier van onderzoek doen om tot ideeën-ontwikkeling te komen heel vanzelfsprekend is. De kennis reist dan niet alleen top-down van de hersenen naar beneden maar ook bottom-up gebaseerd op het uitvoeren van oefeningen.[5] Ook mijn workshops steek ik op die manier in. Voor de deelnemers is het meedoen van het lijf vaak helemaal niet vanzelfsprekend.

Het is het einde van de workshop. De lichten zijn nog gedempt, de stoelen en verschillende attributen liggen verspreid door de ruimte. In de eerste fase van de workshop zagen de deelnemers een zwart wit video en hoorden zij mijmeringen van Jacco ten aanzien van onzekerheid. Hierna vertellen Jacco en ik beiden vanuit ons eigen perspectief, hij als bedrijfskundige, ik als kunstenaar, wat in onze ervaring de plek van onzekerheid is binnen onze vakgebieden. Dit alles is nog beschouwend, wij vertellen, de deelnemers zitten, kijken en luisteren naar ons. So far so good, dit is nog redelijk bekend en ‘veilig’.

In de tweede fase van de workshop nodigen we de deelnemers uit om ook zelf de vloer op te stappen aan de hand van een vraagstuk dat zij hebben ingebracht. Zo mogen zich laten leiden door stukken tekst, fysieke aanwijzingen en geïmproviseerde muziek die live klinkt en die ‘meebeweegt’ met wat er op de vloer gebeurt. Je zou dit kunnen zien als een fase waarin de ‘onzekerheid’ haar hoogtepunt bereikt. Ik noem dit ‘het autonome proces’ (zie ook essay 1 Onzekerheidsvaardigheid: Huwelijk tussen onzekerheid en kwetsbaarheid) waar niet één individu de controle over heeft.

Een van de leidinggevenden, lector aan een Hogeschool, zegt in reflectie op de workshop: ‘Ik ben met het opzetten van een kenniscentrum bezig. Ik zie dat wat er nodig is, is iets heel anders is dan wat mensen denken. Namelijk ruimtes creëren zoals wij hier hebben gedaan, waarin je gewoon weer opnieuw mag beginnen met alle ervaring en dieptes die je zelf hebt. […]  Maar durven we het aan?’[6]

Fotoregistratie van de workshop ‘Onzekerheid voor beginners’ die ik met Jacco voor leidinggevenden van binnen en buiten De Haagse Hogeschool organiseerde. En registratie van bijeenkomst met collega’s van Fontys Academy for the Creative Economy

Breken met spelregels
Je eigen realiteit bevragen, een existentiële dimensie toestaan en collectief met een groep op onderzoek uitgaan, sluit helemaal aan bij een tijdsgeest waar ‘verrassingen’ de norm worden. […] En waar een bepaalde houding van besluitvaardigheid, instinctief reageren, het juiste antwoord vinden, niet meer werkt. […] De know-it-all mindset moet vervangen worden door een learn-it-all mindset.’[7]

Deze manier van kijken naar wat leren is, verwelkomt een existentiële dimensie; hoe werkt de werkelijkheid, wat is mijn plek daarin, wat vind ik daarvan, hoe zou het ook anders kunnen? En het vraagt om een verbinding te maken tussen je ideeën en dat wat je lichaam in de praktijk brengt.[8] Binnen de cultuur van een kunstopleiding en ook in het proces van het maken van een theater performance, vinden deze vraagstellingen en manieren van werken hun plek. Maar in het businessonderwijs is het zowel voor de docent als voor de student, nog heel onwennig om hier aandacht aan te besteden (zie ook essay 4 Onzekerheidsvaardigheid: Schijnzekerheid ontmaskerd).

Het is een behoorlijke shift van de ‘know it all mindset’ naar de ‘learn it all mindset’. Of nog een slag existentiëler, om leer en werkprocessen ook te zien als manieren om ‘in dialoog met de wereld te komen en blijven’[9], ik herken me in de opvatting van Gert Biesta dat zowel de kunst als onderwijs een voortdurende poging is tot die dialoog. In die opvatting is onderwijs er niet op uit om het curriculum ‘in’ de leerling te krijgen maar gaat het om de levenslange uitdaging om ons te verzoenen met de werkelijkheid en te proberen thuis te zijn in de wereld.[10]

Maar stel nou even dat het waar is wat er geschreven wordt, en dat we in de wereld van vandaag nu eenmaal geconfronteerd worden met verrassingen die we niet kunnen overzien[11] en dat daar andere manieren van leren en leidinggeven voor geoefend dienen te worden, waar liggen dan de mogelijkheden?

Menselijk gedrag in actie
Augustus 2022 Liverpool The Art of Management and Organization; ik begeef me op een illuster congres voor organisatieadviseurs, kunstenaars, onderzoekers en docenten. De verbindende factor is in mijn woorden de interesse om met vakgenoten te experimenteren met denk- en werkwijzen uit de kunst; hoe kunnen die methodes processen binnen onderwijs en organisaties beïnvloeden?[12]

Op dag vier, mijn eigen workshop die ik met Jacco gaf zit erop, zit ik vol nieuwsgierigheid in een sessie die de titel ‘open repetitie’ draagt. Alleen al van de titel ‘open repetitie’ maakt mijn hart een sprongetje, het opent een ruimte om te mogen experimenteren, er is nog niks ‘af’.[13]

Tijdens de open repetitie mag het publiek meebeslissen over wat er in een uitgespeelde scene anders zou kunnen. In de tweede take belichaam ik zelf ‘de schaduw’ van een van de personages, zonder woorden mag ik uitbeelden wat er in mij gebeurt terwijl de scene zich opnieuw voltrekt. Er wordt opnieuw gekeken, wat zien we nu gebeuren? En ook de spelers wordt om hun ervaring gevraagd.[14]

Ik keer door deze ervaring weer terug naar wat voor mij de essentie is van collectief leren en de rol van theater daarin. Jan Joris Lamers, Peetvader van de Nederlandse theatercollectieven stelt: ‘Dat is het mooie aan toneel […] die rare tussenvorm tussen muzisch, academisch, verbaal en intuïtief is oneindig fascinerend.’[15] Ik herken mij in zijn fascinatie voor toneel. Voor mij ligt deze in de ‘rijkheid’ van collectief leren door naar menselijk gedrag te kunnen en mogen kijken, live, hier en nu, in actie. Als ik een krant lees om een situatie te begrijpen ga ik mentaal helemaal aan, maar mijn emoties blijven vrij makkelijk buiten beeld. Als ik het journaal kijk word ik zo emotioneel van de beelden dat ik al snel wegkijk, te veel. Als ik naar theater ga kan ik de combinatie maken van een emotionele geraaktheid en een intellectueel begrip voor een situatie.

Fotoregistratie van verschillende werksessies als onderdeel van Congres The Art of Management and Organization, in Liverpool 18-21 augustus 2022

Non-hiërarchisch als nieuwe speelruimte
Wat mij zo aanspreekt in de vorm van het vlakkevloertheater, waar Jacco en ik mee werken en die ook werd gehanteerd in deze open repetitie, is het non-hiërarchische karakter. Er is wel degelijk begeleiding en er zijn zeker grenzen en spelregels. Maar uiteindelijk danst de onzekerheid -niemand weet wat er zal gaan gebeuren- als een zinderende levensstroom door de vragen die we ons stellen heen. Ze neemt ons mee en brengt ons naar inzichten en opvattingen die we in ons eentje, of puur op een cognitief niveau, niet hadden kunnen bedenken. Bovendien hebben we een collectieve ervaring. Er wordt niet alleen op het praktische niveau van de individuele vraag gewerkt ‘is die nu beantwoord of niet?’ maar ook op het niveau van ‘de levenslange uitdaging om ons te verzoenen met de werkelijkheid en te proberen thuis te zijn in de wereld’. [16] Ook dit ‘thuiszijn in de wereld’ en het menselijke geworstel daarbinnen, krijgt een plek.

Ik denk dat ik kan stellen dat deze werk- en leerwijze zeker niet voor iedereen is weggelegd en dat ook niet alle vraagstukken op deze manier tot hun recht kunnen komen. Er zijn natuurlijk bijvoorbeeld praktische operationele dilemma’s waar je wel graag in overzichtelijke bullet points door heen wil werken. Maar om om te gaan met ‘de grote verrassingen’ van het bestaan, om alternatieve scenario’s voor je te kunnen zien, om leiderschapissues in te brengen en daar collectief op te werken: ja daarvoor is het werken met onzekerheid een heel wijs idee.

Het volgende essay is het laatste essay uit deze reeks. Ik kijk daarin terug op mijn werk met de studenten, docenten en de leidinggevenden. En ik zal vooruitkijken; welke inzichten zijn er opgedaan, wat is een mogelijk passend vervolg om te werken met onzekerheid?

Voor nu dank voor de aandacht en wordt vervolgd.

Lees hier de essays uit deze reeks
Essay 1 Onzekerheidsvaardigheid: Huwelijk tussen onzekerheid en doelmatigheid
Essay 2 Onzekerheidsvaardigheid: De kracht van Niet-weten
Essay 3 Onzekerheidsvaardigheid: De kwetsbaarheid van Niet-weten
Essay 4 Onzekerheidsvaardigheid: Schijnzekerheid ontmaskerd

Essay 6 Onzekerheidsvaardigheid: Ik weet me (nog) geen raad maar ben wel toegewijd

---

[1] New Bee Fest (NEW Business & Economics Education) door Hogeschool Rotterdam en De Haagse Hogeschool, 9 juli 2022

[2] Sander Janssens (31 augustus 2022) ‘Jan Joris Lamers, peetvader van de Nederlands theatercollectieven.’ NRC

[3] Onzekere Zaken Festival door BrabantKennis en Fontys Academy for the Creative Economy, 17 mei 2022

[4] Godelieve Spaas lector nieuwe economie. Gesprek 22 februari 2022. Tijd: 57:09 – 01:00

[5] Paul Verhaeghe (2022). Intimiteit. De bezige bij, Amsterdam. Bladzijde 252

[6] Tessa Cramer lector Designing the Future (1 juni 2022) audio reflectie workshop Onzekerheid voor beginners De Haagse Hogeschool

[7] Karin Swiers (8 mei 2022) ‘Hoe onzekerheid over de toekomst jou dubbel voordeel kan opleveren.’ Referentie naar uitspraken Hans Diels. MT/Sprout

[8] Jacco van Uden, Andries Hiskes, Marjolijn Zwakman (2020). ‘Verwaarloosde Lijven.’ Tijdschrift voor Begeleidingskunde | 10

[9] Gert Biesta (2020 tweede editie). ‘Door kunst onderwezen willen worden.’ArtEZ Press. Bladzijde 38

[10] Gert Biesta (2020 tweede editie). ‘Door kunst onderwezen willen worden.’ArtEZ Press. Bladzijden 60 | 39

[11] Karin Swiers (8 mei 2022) ‘Hoe onzekerheid over de toekomst jou dubbel voordeel kan opleveren.’ Referentie naar uitspraken Hans Diels. MT/Sprout

[12] Conference The Art of Management & Organization, Liverpool 18-21 augustus 2022

[13] Naked/ Nude: a dramatic exploration of vulnerability in activism door Jouke Kruijer. Conference The Art of Management & Orgganazation, Liverpool 20 augustus 2022

[14]Theatre of the Oppressed  https://en.wikipedia.org/wiki/Theatre_of_the_Oppressed

[15] Sander Janssens (31 augustus 2022) ‘Jan Joris Lamers, peetvader van de Nederlands theatercollectieven.’ NRC

[16] Gert Biesta (2020 tweede editie). ‘Door kunst onderwezen willen worden.’ArtEZ Press. Bladzijde 39 

Tekstredactie Rozemarijn van West