LECTORAAT CHANGE MANAGEMENT – De Haagse Hogeschool

In zes essays onderzoek ik het begrip Onzekerheidsvaardigheid. In de onderzoekslijn Reshaping Business Education (RBE) van De Haagse Hogeschool richt ik me op de vraag hoe het business onderwijs een plek kan geven aan ‘omgaan met onzekerheid’. Als kunstenaar weet ik dat onzekerheid ook een creatieve kracht is, die ingezet kan worden in een business context. Onzekerheid als bron van innovatie. In Jacco van Uden als lector Change Management heb ik een medestander gevonden voor dit onderwerp. Lees hier de inleiding Onzekerheidsvaardigheid in business onderwijs.

Dit is het laatste essay van een reeks van zes. Na anderhalf jaar onderzoek doen naar ‘omgaan met onzekerheid’ ten tijde van een pandemie waarin alles op losse schroeven is komen te staan, lijkt het omgaan met onzekerheid actueler dan ooit. Tegelijkertijd kan ik niet anders dan toegeven dat onzekerheid altijd met een hoop ongemak omgeven is. Dat heb ik bij de deelnemers van mijn workshops, performances en bijeenkomsten gezien en heb het zelf aan den lijve ondervonden in dit onderzoek. Dit verklaart waarom onzekerheid tot nu toe niet echt populair is geworden in het zoeken naar inzichten.

Ik eindig dit laatste essay dan ook met een vraag: hoe kunnen we de potentie van onzekerheid inzetten in een snel veranderende maatschappij ondanks het ongemak dat het oproept? Deze vraag vormt direct het startsein voor een nieuw begin. We zullen het grillige onderzoek aankomend jaar verder uitdiepen, nu in samenwerking met het lectoraat Designing the Future van wetenschapper en futurist Tessa Cramer en haar collega-onderzoeker Dolf Nijsen van Fontys Academy for the Creative Economy.

Pandemie: onzekerheid herwaarderen
De pandemie wakkerde een nieuwe urgentie aan: leren werken met en in onzekerheid. De gangbare aanname dat onzekerheid een zo snel mogelijk op te lossen probleem is mag wat ons betreft shiften. Waar we ons vanuit het lectoraat Change Management van De Haagse Hogeschool tot nu toe vooral gericht hebben op de plek voor onzekerheid in het (business)onderwijs maken we het onderzoeksgebied nu gezamenlijk breder.

Hoewel onze huidige (Westerse) omgang met onzekerheid ons potentieel veel brengt – denk bijvoorbeeld aan de innovatieve manieren waarop we met de dreiging van water hebben leren omgaan – worden we ook steeds duidelijker geconfronteerd met de beperkingen van onze pogingen tot onzekerheidsbeknotting. Denkend aan de terugkeer van de pandemie, oorlog in Europa, de klimaatcrisis kunnen we constateren dat de ‘belofte’ dat we onzekerheid steeds verder zouden kunnen terugdringen eenvoudig niet wordt ingelost. En misschien belangrijker nog: we betwijfelen of onzekerheid überhaupt moet worden begrepen als een op te lossen probleem.

Onzekerheid als vitale fase
Kunnen we onzekerheid juist benaderen als een vitale fase waar energie en levenskracht in huist, die ruimte biedt voor ontmoeting en kennisuitwisseling? Hoe kunnen we deze fase benutten om tot collectief leren te komen op onderwerpen waar we ons wellicht nog niet goed raad mee weten (lees: ongemak), maar wel toewijding aan voelen?

Vanuit mijn performanceachtergrond ben ik getraind om onzekerheid aan te gaan om ‘tot nieuwe zienswijzen’ te komen. Daarbij is ‘uitglijders maken’ niet meer dan normaal, het ongemak en de schaamte worden zelfs verwelkomd[1]. Maar ik ben er ook achter gekomen dat de ‘openheid’ die mij een gevoel van vrijheid geeft, de ander mogelijk een gevoel van ‘verlorenheid’ oplevert dat behoorlijk ongemakkelijk kan voelen: ‘welk nut dient dit nu?’ (Zie essay 3 Onzekerheidsvaardigheid: De kwetsbaarheid van niet-weten) en: ‘als ik een uitglijder maak hoe word ik daar dan op afgerekend?’ (Zie essay 5 Onzekerheidsvaardigheid: Durven we het aan?)   

Jacco is vanuit zijn bedrijfskunde achtergrond juist getraind om onzekerheid uit te bannen om zo ‘risico’s te managen.’ In het ontwerpen van onze bijeenkomsten, performances en workshops leidde dit soms tot botsing in onze verhouding tot onzekerheid. Mijn zorg is vooral gelegen in het creëren van een ‘open speelvloer’ om tot ontdekkingen te komen en uitglijders te kunnen maken. Jacco is al in de pen gekropen om een matrix te ontwikkelen om meer grip te krijgen op welke vormen van onzekerheid er zijn en welke vormen van werken met onzekerheid je kan onderscheiden. Een heel ander startpunt, maar deze combinatie van ‘openheid’ en ‘structuur’ borgt wellicht ook in groepsverband vertrouwen en een gevoel van veiligheid.

De uitdaging voor aankomend jaar wordt om het spanningsveld dat door de verschillende benaderwijzen ontstaat niet weg te nemen maar te benutten zodat deze elkaar kunnen verrijken. Daarin nemen we nu ook de benaderwijzen van Tessa Cramer en Dolf Nijsen mee.

Fotoregistratie performance Onzekerheid in de praktijk Marjolijn en Jacco. New Scientist Live Blik op preventie, het Patronaat Haarlem, april 2022. Fotografie: Bob Bronshoff

In de praktijk
Een belangrijke ontdekking die in het afgelopen anderhalf jaar is gedaan, is dat de voeding en richting voor het werken met onzekerheid steeds zal bestaan uit een praktijkvraag of een actueel thema. Onzekerheid an sich betekent nog niet veel, maar als we haar in relatie zetten tot iets wat ‘ertoe doet’ kan ze ‘werkzaam’ worden. Denk bijvoorbeeld aan grote onderwerpen als ‘klimaatverandering’ of ‘inclusie en uitsluiting’, maar ook ongemakkelijke praktijkvragen die spelen in organisaties en die niet eenduidig ‘op te lossen zijn’.

Een voorbeeld uit mijn eigen werkplek speelt rondom het onderwerp ‘inclusie en uitsluiting’ wat ik persoonlijke een spannend onderwerp vind om aan te raken. Ik heb twee collega’s binnen het lectoraat Change Management die direct met dit onderwerp te maken hebben. We wilden een lectoraat uitje plannen naar oost Groningen. ‘Ik vermoed dat daar niet veel zwarte vrouwen zullen zijn of vrouwen met hoofddoek. In hoeverre zijn ze gewend aan mensen zoals ik?’ sprak één van mijn collega’s zich uit: ‘Word ik gezien als mens, of word ik bekeken en bevraagd? Ik heb er misschien geen behoefte aan om op te vallen en bekeken te worden.’ Ik reageerde: ‘misschien vallen wij ook wel op omdat mensen ons als buitenstaanders herkennen, zou dat het minder ongemakkelijk maken?’ Mijn collega antwoordde rustig: ‘ik weet het niet Marjolijn, je maakt het nu tot een theoretische vraag.’ Ik voelde ongemak omdat ik ineens zag hoe snel ik van een kwetsbare uitspraak een ‘hoog over’ en algemeen gespreksonderwerp maakte. Het was ook de allereerste keer dat ik oprecht besefte dat ik als witte Nederlander in Nederland sowieso een andere positie heb dan zij als moslima met een hoofddoek.

Met deze collega’s kan ik inmiddels ongemakkelijke fouten maken en wordt ook mijn onwetendheid zichtbaar. De start van dit contact en het leerproces dat hier in potentie uit voortkomt is geworteld in onzekerheid. Er is een vertrouwensband opgebouwd waarbinnen we deze onzekerheid aandurven. Wat als we bijvoorbeeld een bijeenkomst wijden aan dit heikele onderwerp waar juist ook deze fase, nog niet weten wat het juiste is maar het wel graag leren, collectief gedeeld kan worden? Welke voorwaarden zijn ervoor nodig om dit ook met een groep te kunnen doen, binnen de organisatie?

Werken vanuit Performancekunst
Ik deel graag drie lessen die tot nu toe geleerd zijn die ik voor het komende jaar verder uitdiep om binnen organisaties te werken met onderwerpen waar we ons nog niet goed raad mee weten die wel om aandacht vragen.

Onzekerheidsvaardig-zijn vanuit de performancekunst biedt de deelnemers de mogelijkheid om naar menselijk gedrag te kunnen en mogen kijken, live, hier en nu, in actie. Er kan de combinatie gemaakt worden van een emotionele geraaktheid en een intellectueel begrip voor een vraagstuk of situatie.

Het vraagt bereidheid om ‘collectief te leren’. Je ontdekt ‘al doende’ wat je leert, en de begeleiding van het proces gaat er vooral om om de voorwaarden te maken waarin dat kan gebeuren. Om niet te zeggen: dit is de oplossing, omdat dat alles vastzet, maar om ruimte te maken voor een diversiteit en variatie aan inzichten en stemmen.

Onzekerheidsvaardig zijn betekent dat je tot inzichten komt die je niet van buitenaf aanleert maar die na de fase van onzekerheid uit jouzelf naar boven kunnen komen. Doelgericht handelen en logisch nadenken worden tijdelijk opgeschort om langs die weg verbeelding en intuïtie een kans te geven. 

Bestaande aannames en belangen worden vervangen door een ruimte waar nog geen oplossing klaarligt en waar onzekerheid welkom is. Verbeelding en intuïtie worden gestimuleerd door vormgeving en muziek die de dragers vormen voor emotionele geraaktheid. De scheiding ‘deze geraaktheid voel je in je werk’ en ‘deze geraaktheid is privé’ gaat niet op. De gedeelde toewijding aan het onderwerp en aan de relaties waarbinnen dit onderwerp uitgezocht wordt (denk aan de relaties met je collega’s en leidinggevenden), vormen de basis van waaruit collectief nieuwe lessen geleerd kunnen worden.

Fotoregistratie van interactieve bijeenkomsten Ochtenden in Onzekerheid met geïnteresseerden vanuit organisatie en bedrijfsleven. In samenwerking met Dolf Nijsen, Tessa Cramer Jacco van Uden en Marjolijn Zwakman. Fotografie: Zunaica Phillips.

Geen verwachtingen
Tijdens de laatste bijeenkomst die Tessa Cramer, Dolf Nijsen, Jacco van Uden en ik afgelopen maand vormgaven in De Haagse Hogeschool kwamen we samen met een nabije groep medeonderzoekers. Denk bijvoorbeeld aan een schrijver die zich als journalist in het onderwerp verdiept, een strategisch adviseur die het een plek probeert te geven in haar werk voor de gemeente en een social designer die met het onderwerp werkt voor een adviesbureau. Met hen wilden we de opgedane inzichten en vraagstukken ten aanzien van onzekerheid delen om te toetsen: hoe nu verder met het onderzoek? Waar liggen er behoeften in de praktijk? Deze mooie woorden, uitgesproken door één van de deelnemers ter afsluiting van deze bijeenkomst klinken nog in mij na:

Geen verwachtingen
Maar wat er wel is, is toewijding.
Toewijding aan wat? Dat weet ik niet
Toewijding aan elkaar?
Toewijding aan ‘de zaak’? Maar wat is de zaak dan?
Aan een resultaat?
Toewijding.
Je bent daar, op dat moment, omdat je daar wilt zijn, omdat je daar moet zijn en omdat je het gevoel hebt dat dat op de een of andere manier van waarde is.
Ik zoek naar zo’n soort ruimte.
En om die ruimte te koppelen aan de ruimtes waarin we allemaal werken, waarin wel verwachtingen leven en waarin niet altijd toewijding heerst. [2]

De woorden geven een richting hoe het onderzoek zich verder mag ontwikkelen. Wellicht is toewijding het ingrediënt dat ons kan helpen om ons toe te wenden naar het ongemak van het niet-weten. In een ruimte waar toewijding is en waar verwachtingen worden uitgesteld, kunnen inzichten en inspiratie opborrelen in relatie tot concrete praktijkvragen en ingewikkelde maatschappelijke onderwerpen.

Ik werk aankomend jaar in samenwerking met Jacco, Tessa en Dolf door aan de handleiding ‘Werken met onzekerheid vanuit performancekunst’ (werktitel), waarin de inzichten uit de vijf essays gebundeld worden en beschikbaar worden gesteld voor docent-onderzoekers en (onderwijs)vernieuwers om deze te vertalen naar de onderwijs en organisatiepraktijk.

We kijken er heel erg naar uit om ‘al doende’ tot verder inzicht te komen, daarbij laten we ons ook graag inspireren door jullie. Heb jij zelf een idee hoe wij betrokken kunnen zijn in een onzeker vraagstuk dat jou nu professioneel bezighoudt? Laat ons dit graag weten.

Ik kijk er naar uit om in 2023 ook jou in onzekerheid te ontmoeten, veel warms en goeds van Marjolijn

Ps. Hier zijn verschillende inspiratiebronnen waarin je kan grasduinen:

MANIFEST IN ONZEKERHEID
Lectoren Tessa Cramer en Jacco van Uden doen tien beloftes aangaande onzekerheid, inclusief kanttekeningen in de marge.
Bekijk hier het manifest

ONZEKERE ZAKEN
Dolf Nijsen en Tessa Cramer hebben vanuit Fontys Academy for the Creative Economy al uitgebreid aan het onderwerp onzekerheid gewerkt in samenwerking met BrabantKennis, het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en The Turn Club.
Lees meer over dit onderzoek

LECTORAAT CHANGE MANAGEMENT
Marjolijn Zwakman en Jacco van Uden deden van april 2021 t/m december 2022 onderzoek naar de plek voor onzekerheid in business onderwijs en werkten met studenten, onderzoekers, docenten, lectoren en leidinggevenden van De Haagse Hogeschool.
Lees hier de essays 1 t-m 5 over Onzekerheidsvaardigheid

Luister hier de podcast: In mijn onderbroek voor het publiek

---

[1] 2021 Samenwerking op het Spel Jacco van Uden, Marjolijn Zwakman. M&O Tijdschrift voor Management en organisatie themanummer 75, Kunstwerk. Bladzijde 56-58

[2] Arno van Roosmalen Bijeenkomst Ochtend in Onzekerheid, De Haagse Hogeschool 17 november 2022

Tekstredactie Rozemarijn van West