LECTORAAT CHANGE MANAGEMENT – De Haagse Hogeschool

(Gastblog Godelieve Spaas, lector Nieuwe Economie – Avans Hogeschool)

Om uit te vinden hoe de economie anders zou kunnen werken (beter, duurzamer, eerlijker en inclusiever) werk ik als onderzoeker samen met kunstenaars en ondernemers. Ik denk dat we elkaar iets te bieden hebben als het gaat om verandering van ingesleten en diepgewortelde afspraken en patronen in onze huidige manier van ondernemen.

Lady Liberty

Kunstenaar Fernando Sánches de Castillo Sánchez is een meester in het onderzoeken en bevragen van vanzelfsprekende symbolen van macht en geweld, politiek en cultuur. Een paar jaar geleden stuitte hij op het historisch gerucht dat de eerste versie van Lady Liberty een Afro Amerikaanse Identiteit had.  

Het Statue of Liberty (2019) van de kunstenaar Fernando Sánchez Castillo in de hal van de Rabobank. Met dank aan Rabo Art Lab

Het beeld dat bij op basis daarvan maakte zag ik voor het eerst midden in de hal van een bank. Een vijf meter hoog Vrijheidsbeeld van een vrouw met een Afrikaanse identiteit in een kloppend hart van onze economie. 

Als ik vluchtig naar het beeld in die hal kijk zie ik vooral esthetiek: pure symmetrie, de kroon van de dame valt prachtig in de zalmkleurige lamp op de achtergrond, het materiaal van het beeld komt terug in de houten nestvorm op de achtergrond, de lichtkoepels maken het beeld nog majestueuzer en de roltrap detoneert net genoeg om een spannend rafeltje aan het beeld te geven. Maar als ik langer kijk begin het ongemak te kriebelen. Het beeld wil meer dan mooi zijn.  Het bevraagt ook de context waar het in staat. Hoe vrij zijn we eigenlijk in de economie? En genieten we allemaal dezelfde vrijheden of zijn er verschillen? Mag en kan iedereen meedoen? Ik vind het opmerkelijk hoe het beeld aan de ene kant zo harmonieert met de bank en tegelijkertijd ook de meest vanzelfsprekende spelregels en orde van die bank in vraag stelt: hoe eerlijk is onze economie? Hoe transparant zijn onze organisaties? En hoe regelen we dat eigenlijk?

Enkelvoudige en eenduidige rollen

Omdat we willen dat organisaties eerlijk en transparant zijn scheiden we belangen in functies en portefeuilles. We vermijden dubbelrollen om belangenverstrengeling, loyaliteitsconflicten of eigenbelang in besluitvorming.  Als je maar voor één ding verantwoordelijk bent is je rol helder en weet je wat je te doen staat: dat belang behartigen. Maar daarmee gaan we ook de meervoudigheid van mensen en situaties uit de weg. We kijken het ongemak niet echt in de ogen. En daar ligt nu juist een kans om vanzelfsprekendheden zoals onze extractieve en exploitatieve economie in vraag te stellen. Door iedereen een enkelvoudige stem te geven vertrouwen we erop dat de pluriforme werkelijkheid het best gediend wordt. Los van het gegeven dat ik niet zo goed in vast omschreven vierkantjes pas en ook niet wil passen, vraag ik me af of de samenleving gediend is bij het uit de weg gaan van het gesprek over de complexiteit en samenhang der dingen.

Het wordt spannender als kunst, ondernemen en onderzoek door elkaar lopen. De vragen worden kritischer, er komen ongebruikelijke reflecties en kennis op tafel en je kunt niet anders dan twijfel een plek geven. Complexiteit vraagt om de gelaagdheid en meervoudigheid van jezelf in te brengen.

Meervoudige en hybride rollen

In SUSTAIN doen we onderzoek naar hoe de samenwerking tussen kunstenaars en ondernemers kan bijdragen aan de ontwikkeling naar een volhoudbare economie. We kijken hoe brokers die samenwerking mogelijk maken en versterken. Aan het project doen brokers, kunstenaars, ondernemers en onderzoekers mee. We hebben het onderzoek zo opgezet dat de brokers niet alleen onderzocht worden maar ook medeonderzoeker zijn. Daar worden de rollen misschien niet helderder van maar de kwaliteit van het onderzoek is erbij gebaat omdat we samen betekenis geven aan de rol van broker. Bijna als vanzelfsprekend zijn we ervan uitgegaan dat onze rol als onderzoeker eenduidig en enkelvoudig zou zijn. De praktijk blijkt veel pluriformer. Zo zijn brokers niet alleen onderzoeker maar soms ook kunstenaar en /of ondernemer. En verbinden zij niet alleen kunst en ondernemen met elkaar maar ook beleid, onderzoek en transitieprocessen. Ook ik als onderzoeker maak er een rommeltje van. Ik ben ook broker en kunstenaar in een van de projecten die we onderzoeken. En een van de brokers is ook als vaste onderzoeker in het onderzoek gestapt. Weer een ander heeft een eigen brokerpraktijk, die weliswaar niet meedoet in het onderzoek, maar ze neemt haar ervaring en belang natuurlijk wel mee in het project. 

We kunnen de boel proberen te ontwarren maar we kunnen ook kijken hoe we die complexiteit effectief maken. Hoe we daardoor beter onderzoek kunnen doen.

Het dwingt ons namelijk de complexiteit van een systeemverandering, waar belangenverstrengeling en het bij elkaar brengen van verschillende kennis domeinen een hefboom van verandering zijn, te ervaren. Dat kun je niet onderzoeken als je niet ook deel bent van de wanorde.

Effectiviteit van de wanorde

Dat betekent niet dat ik me onderdompel en meega met de stroom. Want dan zou het geen onderzoek meer zijn. Het gaat er juist om die verschillende en ongebruikelijke combinatie van rollen te gebruiken om het speelveld en de waarde van de broker beter te begrijpen. Om de processen, verhalen en ervaringen van kunstenaar, brokers, onderzoekers en ondernemers te beleven en betekenis te geven door heel bewust in en uit al die rollen te stappen. Door expliciet te maken wat ik ervaren heb in de ene rol en dat in te brengen in de andere. Door andere te vragen dat te observeren, te bevragen en te duiden en in gesprek te brengen. Dit onderzoek gaat over het verbinden van wereldbeelden, disciplines en sectoren om naar een volhoudbaar economisch systeem te ontwikkelen.

Ons oorspronkelijk onderzoeksplan was als de foto van het vrijheidsbeeld in de bank: kloppend, ordelijk en navolgbaar. Pas als je erin stap ontstaat het ongemak. Je kunt het economisch systeem niet bevragen vanuit één perspectief omdat een system per definitie gelaagd is en je nieuwe gezichtspunten nodig hebt om het te zien. Daarom brachten we ook kunst en ondernemen samen. Daarnaast kun je een systeem ook pas zien als je er iets in doen. Een systeem laat zich niet kennen door het te beschouwen alleen. Niet zo raar dus dat alles in de war raakt. Dat we in het project allemaal verschillende rollen hebben. Dat onderzoeken, maken en ervaren door elkaar lopen en elkaar versterken. Het is even wennen, het vraagt zorgvuldigheid, om het aankijken van dilemma’s, maar dan kom je ook ergens. 

Godelieve Spaas, Lector nieuwe economie bij Avans