LECTORAAT CHANGE MANAGEMENT – De Haagse Hogeschool
Rentmeesterschap door te boekhoudenonderzoek op het randje
Inleiding
De vraag die ik u in het vorige blog heb gesteld, namelijk of er een bepaalde mate van Calvinisme bij u te bespeuren is, heeft bij u misschien geleid tot de vraag hoe u zich verhoudt tot de natuur. Of hoe wij ons eigenlijk, volgens u, zouden moeten verhouden tot de natuur. Daar heeft iedereen zijn of haar gedachte wel over. Ik werd geraakt door de titel van een aflevering van Tegenlicht ‘Hoe duur is natuur‘. Deze aflevering is uitgezonden op 19 november 2017. Mijn eerste reactie bij de titel was “de natuur heeft zich toch allang bewezen en heeft toch niet een soort prijs nodig om het nut ervan te duiden?”.
In het programma wordt gesteld dat “in een samenleving die gebaseerd is op kosten en baten, het hoogtijd is dat de natuur een boekhouder krijgt”. Je kunt je afvragen of dat zo is. Ik voelde de noodzaak om dit programma goed te bekijken en ik hoop dat u met mij ‘meekijkt’ door in elk geval dit blog te lezen. Laten we eerst eens kijken wat natuur eigenlijk is.
Dat is natuur natuurlijk
De vraag wat natuur is, is best lastig te beantwoorden. Socioloog en milieuhistoricus, Jason More, wordt gezien als een belangrijke denker binnen de sociale ecologie. Volgens hem ligt de kern van onze klimaat- en natuurproblemen in de manier waarop wij mensen natuur zijn gaan zien, namelijk als iets dat buiten ons ligt, als alleen maar een productiefactor. Als sociaal ecoloog wil hij de verwevenheid van mens en natuur juist benadrukken. Hij heeft het over ‘the web of life’. Hij geeft aan dat zijn lievelingsnatuur bestaat uit de gemeenschappen waarvan hij deel uitmaakt. Het web of life bestaat niet alleen uit natuur, zoals bossen en rivieren. Ook de relaties die mensen hebben met natuur zijn een onderdeel ervan. En die relaties verschillen en beïnvloeden wellicht ook de verschillende voorstellingen die mensen van de natuur hebben.
Natuurfilosoof Matthijs Schouten, bijzonder hoogleraar aan de universiteit van Wageningen, doet onderzoek naar de verschillende beelden die mensen hebben van natuur en naar de manier waarop wij ons ertoe verhouden. Ook bij ‘zijn’ studenten merkt hij dat er enorme verschillen zijn.
Voor de een heeft natuur te maken met de mogelijkheid om de hond uit te laten in het bos, voor de ander biedt het de mogelijkheid om te sporten, weer een ander ziet het als de schepping, of een bron van zuurstof. Een persoon kan vooral de wortels zien van de bomen, waardoor de bodem niet erodeert en een ander persoon vindt het gewoon mooi. Voor kunstenaars kunnen de vormen van een boom een inspiratiebron zijn en voor mensen die in de buurt van een bepaalde boom geboren zijn, kan de boom een verbinding met het verleden zijn. Als we alleen maar denken in economische waarden kan dat een behoorlijke verenging van de werkelijkheid zijn, zo stelt Matthijs. Is het verstandig om de waarde van de natuur te meten, als niet alle waarden te meten zijn?
Natuurlijk kapitaal
De natuur geeft ons grondstoffen waarop de economie kan draaien. Wat dat betreft is er een nauwe verwevenheid met de natuur. We erkennen dat niet altijd. Daarom wordt het nut van de natuur in kaart gebracht.
Is het mogelijk om de waarde van bijvoorbeeld het bos te berekenen, of te wel na te gaan hoe duur de natuur is? De universiteit van Wageningen werkt samen met het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) aan het antwoord op die vraag in opdracht van de overheid. De natuur proberen ze tot op de vierkante meter nauwkeurig in kaart te brengen in zogenaamde natuurlijk kapitaalrekeningen. Een project op het snijvlak van economie en ecologie, dat wordt geleid door Lars Hein (milieu-econoom). Hij geeft aan dat het verschil tussen economie en ecologie kleiner is dan we denken. We moeten het samen zien. Onze economie heeft die ecologische hulpbronnen nodig en onze economie beïnvloedt ook weer onze ecologie.
Weer even terug naar het blog van oktober 2017, waarin ik aangeef dat het woord economie een samenvoeging is van oikos en nomos, waarbij oikos equivalent is van huis, familie, gezin, woning en dat in een oikos mensen leven en werken in gemeenschap. Nómos: regel, wet.
In zowel ecologie als economie zit het woord ‘eco’ en dus oikos. Verder bestaat het woord ‘ecologie’ naast ‘eco’ uit ‘logie’, afgeleid van het Griekse ‘logos’ dat ‘verhaal’ of ‘woord’ betekent. Als achtervoegsel ook wel ‘de studie van’ of ‘wetenschap’. Een definitie van ecologie is: De leer die zich bezighoudt met het natuurlijk evenwicht en dynamiek van planten en dieren in hun macro- of micro-omgeving (ecologie).
Ook Matthijs Schouten geeft het aan: “Ze hebben dezelfde wortel ‘oikos’. Het huis en het beheren van het huis.”
Omdat natuur voor een deel ongrijpbaar is, wordt er bij beleidsbeslissingen relatief weinig aandacht geschonken aan natuur. Wat zijn nou die baten van de natuur?
Lars geeft aan dat als we kijken naar een landschap, we dat kunnen onderverdelen in ecosystemen. Bijvoorbeeld een bos of een heidegebied. Die ecosystemen leveren ons verschillende goederen en diensten, ecosysteemdiensten genaamd. Die ecosysteemdiensten brengen ze onder in drie categorieën:
Verder wordt er gekeken naar hoe die ecosysteemdiensten worden gebruikt in de samenleving, in welke economische sectoren. Bovendien wordt er onderzocht of er een markt is voor die diensten en of ze kunnen beginnen met een marktprijs en dat terug kunnen rekenen naar de prijs van goederen en diensten van die ecosystemen.
“We willen naar een duurzame samenleving, maar dan moeten we dat wel kunnen meten”, zo stelt Lars. Hij geeft aan dat er in kaart wordt gebracht hoe we ervoor staan, wat onze voorraad is, wat de diensten en baten zijn die we ieder jaar ontvangen van de natuur, hoe dat verandert in de tijd en hoe we dat beter kunnen beheren en zorgen dat het ook overgedragen wordt aan de volgende generaties.
De methode leidt tot een soort boekhouding van de natuur. Er wordt bijgehouden welke goederen en diensten de natuur levert aan de economie, en ook de economische waarde daarvan. Het doel van zo’n boekhouding is dus bijvoorbeeld om te kijken of onze samenleving duurzaam is. Wat is aan het einde van het jaar de balans van ons natuurlijk kapitaal? Is er natuur bijgekomen of hebben we juist natuur verloren?
Hier lijken Calvinisme en rentmeesterschap samen te komen. Calvinisten hebben beheersdwang (zie vorig blog) en een rentmeester denkt ook aan volgende generaties. Wat bij deze methode opvalt is dat het terugkijkt. Je maakt de balans op van allerlei activiteiten, maar dan is het leed misschien al geschied.
Onbetaalbaar natuurlijk
Omdat natuur alleen maar wordt gezien als productiefactor, kan het ook worden vernietigd. Hier zit volgens Jason More een systeem achter met de naam kapitalisme, waarbij het gaat om natuur te gebruiken tegen weinig of geen kosten. Hij zegt: ”Zodra van alles de waarde wordt bepaald zou het kapitalisme de kosten moeten betalen. Als het kapitalisme zijn eigen rekeningen moet betalen, schaf je feitelijk het kapitalisme af. Dus de mensen die alles in monetaire waarden willen uitdrukken, willen een wereld waarin het kapitalisme zoals we dat kennen, onmogelijk is.” Dat is best paradoxaal te noemen.
Zou je kunnen zeggen, dat als we heel eerlijk zijn, natuur eigenlijk onvervangbaar is en daarom onbetaalbaar? Want als je de economische waarde van natuur realistisch zou doorberekenen, zou waarschijnlijk niemand nog winst maken in een kapitalistisch systeem.
Cijfers en rentmeesterschap
Naar de mening van Jason kunnen cijfers helpen, maar geen goede antwoorden geven. Het is ook maar net hoe de data worden geïnterpreteerd en ingezet. “Als je een goed antwoord wilt hebben over de betekenis van het leven moet je niet bij een wiskundige of econoom zijn.” Het is maar dat u het weet.
Wat moeten we nu met zo’n natuurlijk kapitaalrekening? Actiegroepen, zoals de actiegroep A27 die in de aflevering naar voren komt, kunnen misschien meer hun standpunten onderbouwen met cijfers in plaats van meer hun onderbuikgevoel. Verder laat het misschien wel meer de verwevenheid zien tussen economie en ecologie.
Wellicht kunnen er betere afwegingen gemaakt worden en kunnen er betere besluiten worden genomen. En kunnen ondernemingen deze informatie benutten en hun impact op de natuur verminderen en kijken hoe ze het natuurlijk kapitaal optimaal voor hun bedrijfsvoering kunnen inzetten (biodiversiteit). Zoals altijd met een model blijft het een simplificering van de werkelijkheid. Je kunt simpelweg niet alle waarden meten en als dat al zou kunnen en we alle kosten zouden doorrekenen, dan zou misschien geen enkel bedrijf meer winstgevend kunnen zijn volgens het huidige systeem. Bovendien kijk je met zo’n natuurlijk kapitaalrekening terug.
Als we blijven denken in oorzaak- en gevolgtermen in de trend van “als onze ecologische voorraden uitputten zal dat onze economie schaden”, dan gaat er toch wat verkeerd.
Het samen zien van economie en ecologie, onze verwevenheid met de natuur, begint al bij een kind. Bijvoorbeeld als je aan een kind vraagt waar de melk vandaan komt en het geeft als antwoord “uit de supermarkt”.
Ben je een goede rentmeester als je een boekhouding bijhoudt van de natuur? Dat alleen natuurlijk niet. Het gaat erom wat je met die inzichten doet, als het dan al niet te laat is.
Er is ook nog wel wat te zeggen over de verdeling van de baten van de natuur. Dit blog wordt dus vervolgd. In de tussentijd kunt u misschien de vraag hoe u zich verhoudt tot de natuur verder beantwoorden.
LECTORAAT CHANGE MANAGEMENT - De Haagse Hogeschool 